Mei 2002 maakten we een stedentripje naar Caïro, de liefde van mijn leven en ik, samen met drie goede vrienden. Voordat we de tickets boekten, bespraken we of zo’n reis wel veilig was. Vijf Joden op stap in de Egyptische hoofdstad, was dat verstandig? Geen probleem, concludeerden we, een Egyptenaar ziet aan onze ponems toch niet dat we Joods zijn. Nouuuuu … ‘Sjabbat sjalom,’ werd ons een paar maal toegewenst, toen we op vrijdagochtend door de wijk Fustat liepen, op weg naar de bekendste synagoge van Cairo.
Wat wilden we allemaal zien in die paar dagen? De piramides en de sfinx van Gizeh natuurlijk. En verder? Iedere vakantie, waar we ook zijn, zoeken we naar sjoeltjes, Joodse begraafplaatsen en andere sporen van Joods leven. Ook in Cairo. Hier wilden we in ieder geval de Ben Ezra-synagoge zien, vooral vanwege de geniza (opslagruimte voor versleten Hebreeuwse boeken en documenten over religieuze onderwerpen, zegt Wikipedia). De Cairo Geniza, in de Ben Ezra-synagoge dus, is de beroemdste ter wereld. Tien eeuwen lang werden hier documenten bewaard. In 1896 ontdekte Solomon Schechter wat een ongelooflijke schat in deze geniza verborgen lag. Hij verscheepte, met toestemming, 140.000 van de 200.000 (!) documenten naar de universiteitsbibliotheek in Cambridge, voor wetenschappelijk onderzoek.
Goed, die geniza - ook al liggen de documenten er niet meer - die móesten we zien. Helaas, de ruimte is niet toegankelijk. Niet voor ons, toeristen. We waren wel in hetzelfde gebouw … dichter bij een geniza zou ik nooit meer komen. Dacht ik. Tot ik laatst een WhatsAppje kreeg van A., mijn lieve zoon.
“Jij kent Channa Kistemaker toch?” vroeg hij. “Weet je van haar project, De Mokumse Geniza?” Nee, nooit van gehoord, moest ik bekennen. “Google maar even,” schreef A., “ze heeft een website.” Nadat ik een uur lang met stijgende verbazing en waardering op deze site had zitten lezen, belde ik Channa, de vrouw achter dit project. “Wil je komen kijken?” vroeg ze. Dat liet ik me geen twee keer zeggen. En zo kwam ik dan toch terecht in een echte geniza. Meer dan 500 boeken in eenvoudige boekenkasten, verspreid over alle kamers in haar woning in Amsterdam-Zuid, een collectie die met liefde is opgebouwd, dat is meteen duidelijk.
Die ruim 500 boeken heeft Channa Kistemaker in relatief korte tijd bijeengebracht. De eerste boeken schafte zij aan in 2017. Bij Gideon Italiaander in de Havenstraat in Amsterdam dook opeens een enorme hoeveelheid Jiddisje en Hebreeuwse boeken op. Channa ging kijken en begon te graven in de grote rolcontainers. Ze vond twee deeltjes (van vijf) van een 170 jaar oude choemasj (de Tora in boekvorm). Ze was er heilig van overtuigd dat de resterende drie delen er ook moesten zijn. Dagen achtereen bleef ze zoeken, zonder resultaat. Een paar bibliofielen bood hulp aan bij het zoeken en uiteindelijk kwamen de ontbrekende drie deeltjes toch boven water. Het was de aanzet om een collectie gebedenboeken op te bouwen en te beginnen met haar onderzoek naar de geschiedenis van de tefilla (het gebedenboek) in Nederland na de emancipatie van 1796.
De Mokumse Geniza is niet alleen een verzameling boeken. Channa maakt van ieder boek een studie. Ze probeert de herkomst te achterhalen en beschrijft en documenteert het gebruik van het boek. Ze kijkt naar de staat van ieder exemplaar, naar de gebruikssporen, maar ook naar de inhoud. Waarom zijn sommige gebeden in het ene gebedenboek wel opgenomen en in het andere niet? Hoe kun je zien dat een gebedenboek speciaal is samengesteld voor vrouwen? Hoe ontdek je dat een gebedenboek niet in sjoel werd gebruikt, maar alleen voor het geven van onderwijs? Enzovoort, enzovoort. In de ondertitel van De Mokumse Geniza is dit goed samengevat: ‘… waar boeken hun verhaal vertellen’.
Gebedenboeken gooi je niet weg. Nóóit! Joden laten versleten exemplaren begraven op een Joodse begraafplaats. Een alternatief is de boeken te bewaren in een geniza. Een mooier alternatief, als u het mij vraagt. Hebt u oude gebedenboeken in uw bezit die u niet meer gebruikt? Geef ze dan een mooie oude dag in De Mokumse Geniza. Een betere bestemming kun je je niet denken.
Deze tekst verscheen eerder als column in het NIW (Nieuw Israëlietisch Weekblad) van 5 maart 2021.
